ΠΟΛΥΚΡΙΤΟΣ

Στις δημοκρατίες, όπως διδάσκει η πολιτική επιστήμη, η συμμετοχή των πολιτών σε ψηφοφορίες για την εκλογή διοικήσεων ή σε δημοψηφίσματα για την αποδοχή πολιτικών, συνιστά την κορυφαία λειτουργία της δημοκρατικής διαδικασίας και αποτελεί τη βασική παράμετρο για τη νομιμοποίηση της εξουσίας. Οι συζητήσεις που αφορούν την καθιέρωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας (e-vote) η οποία έχει ήδη πεδίο εφαρμογής στις ΗΠΑ, δημοσιοποιούνται συνήθως τις παραμονές εκλογών. Το άρθρο αυτό επιχειρεί μια περισσότερο διαχρονική προσέγγιση στο θέμα και παρουσιάζει με απλά λόγια χωρίς τεχνικές λεπτομέρειες τους κινδύνους που ενέχει η υιοθέτηση της τεχνοκρατικής αντίληψης για την ουσιαστικότερη πράξη της δημοκρατικής διαδικασίας. Κάποια στιγμή θα ανοίξει και στη χώρα μας η κουβέντα για την ηλεκτρονική ψηφοφορία και όσο ευρύτερα έχουν γίνει γνωστές οι επί μέρους διαστάσεις του θέματος τόσο ουσιαστικότερη θα είναι η συζήτηση. Οι απόψεις που διατυπώνονται έχουν δημόσια εκφρασθεί από πολλούς ιδιώτες και νομικά πρόσωπα και εδώ παρουσιάζονται συνοπτικά οι κυριότερες θέσεις και επιφυλάξεις.

Η ηλεκτρονική ψηφοφορία μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές:
• με αποστολή μηνυμάτων SMS από το κινητό τηλέφωνο,
• με τη χρήση των νέων τηλεοράσεων ψηφιακής τεχνολογίας,
• μέσω ειδικών τερματικών που βασίζονται στην «έξυπνη κάρτα» (smart card),
• κυρίως όμως μέσα από το διαδίκτυο και τον προσωπικό υπολογιστή στο σπίτι μας ή στο γραφείο.

Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η ηλεκτρονική ψηφοφορία έχει δοκιμασθεί στην πράξη:

Σε ένα τοπικό δημοψήφισμα στο Ελβετικό χωριό Ανιέρ για την έγκριση από τους ψηφοφόρους της δαπάνης ανακαίνισης του παραδοσιακού εστιατορίου του χωριού «Le Floris».

Σε τοπικές εκλογές στην Αγγλία όπου ένα πολυδιαφημισμένο σύνθετο σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας έχει ήδη εφαρμοσθεί και τα συμπεράσματα από την εφαρμογή του μελετώνται από τη Βρετανική κυβέρνηση.

Στις ΗΠΑ στις εκλογές του 2004 χρησιμοποιήθηκαν οι τεχνολογίες της ηλεκτρονικής ψήφου και έχουν καταγραφεί μια σειρά από προβλήματα σε διαφορετικές πολιτείες που αναλύονται από τους ειδικούς.

Στη χώρα μας, οι πρώτοι πειραματισμοί με την ηλεκτρονική ψηφοφορία μέχρι τώρα αφορούν «αθώες» διαδικασίες όπως:

Ο Δήμος Αμαρουσίου διοργάνωσε ηλεκτρονικό «δημοψήφισμα» για να εκφράσουν οι δημότες τις απόψεις τους για τους Ολυμπιακούς του 2004. Το έργο χρηματοδοτήθηκε κατά 50% από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσα στα πλαίσια του προγράμματος IST (Information Society Technologies).

Στη διάρκεια της ελληνικής προεδρίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών απευθυνόμενο σε όλους τους Ευρωπαίους οργάνωσε ηλεκτρονική ψηφοφορία με σλόγκαν «ψηφίστε για την Ευρώπη που θέλετε». Το γεγονός ότι το εγχείρημα χαρακτηρίσθηκε από την ίδια την Ε.Ε. σαν ένα τολμηρό πείραμα (bold experiment), συνηγορεί στις επιφυλάξεις που διατυπώνονται στο άρθρο αυτό για την ηλεκτρονική ψηφοφορία.

Παρατηρώντας τις εξελίξεις διαπιστώνει κανείς ότι η ιδέα της ηλεκτρονικής ψήφου βρίσκει όλο και περισσότερους οπαδούς. Οι υποστηρικτές προβάλλουν σαν θετικά στοιχεία τη μείωση του κόστους διεξαγωγής των εκλογών και δημοψηφισμάτων, αλλά κυρίως τη διευκόλυνση των εκλογέων που θα συμβάλει στην καταπολέμηση της απάθειας και την αυξημένη προσέλευση στις κάλπες σε καιρούς που το ενδιαφέρον των πολιτών για συμμετοχή στις δημοκρατικές διαδικασίες μειώνεται συνεχώς στις περισσότερες χώρες. Οι νέες τεχνολογίες, λένε οι υποστηρικτές της ιδέας, βοηθούν και οδηγούν τον πολίτη να ενεργοποιείται περισσότερο, ισχυροποιώντας τους θεσμούς και τη δημοκρατική πρακτική.

Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Πόσο ώριμες είναι οι υποδομές σε κάθε χώρα, αλλά και η ίδια η τεχνολογία, για να εγγυηθούν τη διαφάνεια, την εγκυρότητα και την αποδοχή των αποτελεσμάτων των ηλεκτρονικών ψηφοφοριών;

Βασικά ερωτήματα είναι το ποιος ψηφίζει και με ποιο τρόπο.

Θεμελιώδης θεσμός της δημοκρατίας μας είναι η ελεύθερη ψήφος και ουσιαστική προϋπόθεση κάθε εκλογικής διαδικασίας είναι η πέρα από κάθε επιφύλαξη αποδοχή από τους πολίτες και τα θεσμικά όργανα της κοινωνίας του αποτελέσματος της ψηφοφορίας. Η σημερινή τεχνολογία και οι υποδομές που υπάρχουν δεν παρέχουν ακόμη τέτοιες εγγυήσεις και η ευρεία υιοθέτηση συστημάτων ηλεκτρονικής ψήφου είναι βέβαιο ότι μεταξύ άλλων θα υπονομεύσει την εμπιστοσύνη των πολιτών και θα οδηγήσει στην απαξίωση της εκλογικής διαδικασίας.


Ποια είναι τα κύρια στοιχεία που καθιστούν αβέβαιη και αναξιόπιστη σήμερα την ηλεκτρονική ψηφοφορία;

Πρώτο, είναι η καθαρά τεχνική διάσταση που σχετίζεται άμεσα με την ασφάλεια των δεδομένων της ψηφοφορίας. Η ασφάλεια δεδομένων, ίσως μας πουν οι μαθηματικοί, είναι εξασφαλισμένη διότι οι αλγόριθμοι κρυπτογράφησης που χρησιμοποιούνται είναι απρόσβλητοι από οποιαδήποτε προσπάθεια παραβίασης και πρακτικά είναι αδύνατο να αποκρυπτογραφηθούν τα στοιχεία που συνθέτουν την εκλογική διαδικασία. Η καθημερινή ειδησεογραφία όμως διαψεύδει τη σιγουριά των θεωρητικών διότι εκτός των μαθηματικών παραμέτρων, σε ένα σύστημα εμπλέκονται πολλοί άλλοι παράγοντες και η συνολική ασφάλεια πάντα εξαρτάται από τον πιο αδύναμο κρίκο της αλυσίδας. Πόσο απόλυτα μπορεί κανείς να εμπιστεύεται σήμερα την τεχνολογία όταν διακυβεύονται ζητήματα τόσο σοβαρά όσο η ίδια η νομιμοποίηση της εξουσίας που αναδεικνύεται με τις εκλογές;

Μια ομάδα ερευνητών από τα πανεπιστήμια John Hopkins και Rice των Η.Π.Α. ανέλυσαν το λογισμικό μεγάλης αμερικανικής εταιρείας που αποτελεί τον πυρήνα ενός συστήματος ηλεκτρονικής ψηφοφορίας με χρήση «έξυπνης κάρτας» και ήδη διατίθεται στην αγορά. Τα συμπεράσματα των ερευνητών είναι άκρως ανησυχητικά. Για παράδειγμα, η ανάλυση των πανεπιστημιακών έδειξε ότι η «έξυπνη κάρτα» που θα έχει ο κάθε ψηφοφόρος και που υποτίθεται πως έχει σχεδιασθεί για μία και μοναδική χρήση κατά τη ψηφοφορία, είναι δυνατό να προγραμματισθεί για πολλές χρήσεις με τη βοήθεια απλών μηχανών που πωλούνται στην ελεύθερη αγορά με περίπου 100 δολάρια και να επιτρέψει στον κάτοχο να ψηφίσει πολλές φορές! Εντοπίσθηκαν επίσης αδυναμίες που δίνουν τη δυνατότητα στον κάτοχο της κάρτας να επεμβαίνει στην εκλογική διαδικασία με σκοπό την αλλοίωση του εκλογικού αποτελέσματος. Ακόμη και κρυπτογραφημένες διαδικασίες του συστήματος βρέθηκε ότι βασίζονταν σε απλοϊκούς αλγόριθμους που «σπάνε» με εργαλεία που βρίσκει ένας ενδιαφερόμενος στο ίντερνετ. Η εταιρεία κατασκευής του συστήματος αυτού βέβαια απέρριψε τα συμπεράσματα των ερευνητών, όμως η εγκυρότητα των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων που στήριξαν την έρευνα βάζει σε σοβαρές σκέψεις όσους προσεκτικά παρατηρήσουν τα σχετικά στοιχεία της μελέτης η οποία σημειωτέον είναι ήδη δημοσιευμένη στο ίντερνετ για όποιον ενδιαφέρεται.

Μια άλλη πλευρά του τεχνικού προβλήματος αφορά τους πολυπληθείς ιούς που καθημερινά απειλούν τη λειτουργία και ασφάλεια των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η εξέλιξη των ιών κάνει όλο και πιο αποτελεσματική τη διείσδυση μικρών προγραμμάτων «δουρείων ίππων» στα συστήματα μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου που αλλοιώνουν και υποκλέπτουν στοιχεία εν αγνοία του χρήστη. Για παράδειγμα, όταν εφευρετικοί χάκερς μπόρεσαν με επιτυχία να εισβάλουν το 2001 στα συστήματα της ίδιας της Microsoft και να αδρανοποιήσουν την υποδομή του γίγαντα της πληροφορικής για δύο ολόκληρες ημέρες, ή όταν ακόμη και οι υπολογιστές του αμερικανικού Πενταγώνου δέχονται κατά καιρούς επιθέσεις, γιατί να αποκλεισθεί η πιθανότητα παράνομης διείσδυσης και αλλοίωσης της εκλογικής διαδικασίας από διάφορες ομάδες ατόμων με πολιτικές σκοπιμότητες; Αν υποτεθεί ότι κακόβουλα κέντρα αποφασίσουν να δημιουργήσουν κάποια παραλλαγή π.χ. του ιού W32/Sobig ή W32/Blaster που γνωρίσαμε πριν από λίγο καιρό και προγραμματίσουν τον ιό αυτό να ενεργοποιηθεί την ημέρα των εκλογών, όλοι καταλαβαίνουμε τι πρόκειται να συμβεί. Το οποιοδήποτε αντίδοτο (antivirus) που θα είναι διαθέσιμο για εξουδετέρωση του ιού την επομένη ημέρα των εκλογών, στην προκειμένη περίπτωση δεν θα μπορέσει να αποτρέψει το χάος που θα δημιουργηθεί.

Μια ακόμη σημαντική τεχνική επιφύλαξη αφορά το επίπεδο ασφάλειας που ενυπάρχει σε κάθε προσωπικό υπολογιστή μέσω του οποίου θα γίνει η ηλεκτρονική ψηφοφορία. Όλο και συχνότερα εντοπίζονται προβλήματα στο λογισμικό των λειτουργικών συστημάτων (operating systems) των υπολογιστών. Για παράδειγμα, η Microsoft συχνά βομβαρδίζει τους πελάτες της με διορθώσεις (patches) που πρέπει να γίνουν στα Windows, ακόμη και στις τελευταίες εκδόσεις των Windows Server και που χαρακτηρίζονται από τη Microsoft σαν κρίσιμες για την ασφάλεια των υπολογιστών. Πόσοι χρήστες έχουν ρυθμίσει τον υπολογιστή τους για αυτόματη εγκατάσταση των διορθώσεων; Πόσοι ενδιαφέρονται να παρακολουθούν και να ενημερώνουν χωρίς καθυστέρηση τα συστήματα τους; Ποιος μας εγγυάται ότι η επόμενη κρίσιμη διόρθωση που θα ανακοινώσει η Microsoft θα έχει ανταπόκριση και από πόσους κατόχους προσωπικών υπολογιστών και μελλοντικών ψηφοφόρων μέσα από το ίντερνετ; Και τι μπορεί να συμβεί αν το επόμενο πρόβλημα ασφαλείας που θα εντοπισθεί στο λειτουργικό σύστημα MS Windows ανοίξει την κερκόπορτα για την είσοδο κάποιου καταστροφικού ιού στα δίκτυα την ημέρα διεξαγωγής της ψηφοφορίας με αποτέλεσμα τη αλλοίωση, ή την υποψία αλλοίωσης του εκλογικού αποτελέσματος; Η απώλεια της εμπιστοσύνης των πολιτών και η πολιτική αναταραχή που θα ακολουθήσει θα είναι σίγουρα καταλυτικές και δύσκολα αναστρέψιμες.

Δεύτερο στοιχείο που θα δημιουργήσει αμφισβητήσεις της εγκυρότητας της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας είναι η αδυναμία του συστήματος να προστατεύσει το ψηφοφόρο από ενδεχόμενη χρησιμοποίηση βίας ή καταναγκασμού από τρίτους με στόχο τη νόθευση των προσωπικών επιλογών του. Στο εκλογικό τμήμα υπάρχει ο φρουρός. Στον ιδιωτικό χώρο από όπου ο εκλογέας θα στείλει με SMS τη ψήφο του, ή θα χειρισθεί τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, ποιος θα τον προστατεύσει;

Η δυνητική ευκολία με την οποία μπορεί κάποιος να επηρεάσει τον ψηφοφόρο την ίδια τη στιγμή της ψηφοφορίας είναι επίσης ένα σοβαρό θέμα. Ας σκεφθούμε τι είδους εκλογικό τμήμα θα ήταν εκείνο μέσα στο οποίο, πίσω από το παραβάν, ένας εκπρόσωπος κάποιου κόμματος παραλαμβάνει το ψηφοφόρο μπροστά στην κάλπη και αρχίζει να τον βομβαρδίζει με επιχειρήματα υπέρ ή κατά κάποιας επιλογής την στιγμή που με το μολύβι στο χέρι ο ψηφίζων επιλέγει το ψηφοδέλτιο. Αν το εκλογικό τμήμα είναι το ίδιο το σπίτι του ψηφοφόρου, τι προστασία υπάρχει από παρόμοια κακόβουλη προσπάθεια επηρεασμού του πολίτη τη στιγμή που αποφασίζει;

Τέλος, μία άλλη πλευρά που σχετίζεται άμεσα με το προηγούμενο πρόβλημα είναι η δυνατότητα της άμεσης αγοραπωλησίας της ψήφου! Με την κλασική διαδικασία που σήμερα εφαρμόζεται, ο «αγοραστής» που έναντι κάποιας πληρωμής «αγοράζει» τη ψήφο ενός ψηφοφόρου ποτέ δεν μπορεί να είναι βέβαιος αν πράγματι μέσα στην κάλπη θα καταλήξει το επιθυμητό προϊόν της αγοραπωλησίας. Φυσικά, στην ηλεκτρονική ψηφοφορία με παρόντες τον ψηφοφόρο και τον αγοραστή η αγοραπωλησία της ψήφου μπορεί να διεξαχθεί με την απόλυτη βεβαιότητα για αυτόν που πληρώνει ότι θα τηρηθεί η συμφωνία!

Συμπερασματικά, διαπιστώνονται σοβαρά προβλήματα. Μερικά είναι θεωρητικά, άλλα είναι απόλυτα πρακτικά και συνδυάζονται με τις ατέλειες της τεχνολογίας και την πρόκληση που θα συνιστά για τους απανταχού χάκερς, δημιουργούς ιών και άλλους «κυβερνοτρομοκράτες» να πραγματοποιήσουν εφόδους την ημέρα των εκλογών αδρανοποιώντας το σύστημα. Επί πλέον επικρέμαται πάντα η απειλή εξαναγκασμού του ψηφοφόρου, του επηρεασμού του τη στιγμή της ψηφοφορίας και της διευκόλυνσης της αγοραπωλησίας της ψήφου. Στις τέσσερις βασικές επισημάνσεις που αναφέρθηκαν μπορούν να προστεθούν και άλλοι περισσότερο λεπτομερειακοί και τεχνικοί παράγοντες που συνηγορούν στην άποψη ότι για την ώρα τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας δεν εγγυώνται την ακεραιότητα μετρήσεων και διαδικασιών και επομένως δεν θα εξασφαλίζουν την καθολική αποδοχή των αποτελεσμάτων της ψηφοφορίας.

Όσοι υποστηρίζουν σήμερα την άποψη για άμεση υιοθέτηση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μάλλον ανήκουν στους ρομαντικούς λάτρεις της τεχνολογίας, ή ακόμη χειρότερα, απεργάζονται σχέδια που όμοια τους δεν έχει γνωρίσει ακόμη η πολιτική ιστορία.
Στο επιχείρημα εκείνων που ζητούν επιτάχυνση στην υιοθέτηση των νέων συστημάτων για να καταπολεμηθεί η απάθεια του εκλογέα και να αυξηθεί η συμμετοχή των πολιτών στις εκλογικές διαδικασίες, την καλύτερη απάντηση έχει δώσει παλαιότερα ο Ross Anderson, πρόεδρος του Βρετανικού Foundation for Information Policy Research (FIPR), λέγοντας με την ευκαιρία της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας σε Αγγλικές τοπικές εκλογές:

«Πάντα ήταν κακή η ιδέα να ψάχνουμε για τεχνικές λύσεις σε κοινωνικά προβλήματα. Η συμμετοχή στις εκλογές θα ήταν μεγαλύτερη αν πείθαμε τους πολίτες ότι η ψήφος τους μετράει»!
[It's always a bad idea to look for technical fixes to social problems. Election turnout would be increased if citizens were convinced their vote would make a difference]